TAJEMNICE SPADKÓW

Spadek to nie tylko ogół praw należących do spadkodawcy, ale także obowiązki, które ciążyły na spadkodawcy w chwili śmierci. Jako że w drodze spadkobrania na spadkobiercę przechodzą nie tylko wynikające ze spadku prawa, ale również długi spadkowe, a z postępowaniem spadkowym prędzej czy później każdy z nas będzie miał do czynienia, warto już teraz zgłębić tajemnice spadkobrania.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że otwarcie spadku następuje wraz ze śmiercią spadkodawcy. Dowodem chwili śmierci osoby fizycznej co do zasady jest oczywiście akt zgonu, w którym określa się dzień i godzinę śmierci danej osoby. Moment otwarcia spadku jest istotny z punktu widzenia określenia kręgu spadkobierców oraz ustalenia składników masy spadkowej. Z chwilą śmierci spadkodawcy wszystkie posiadane przez spadkodawcę prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym stają się spadkiem, a osoby uprawnione do dziedziczenia po spadkodawcy wchodzą z mocy prawa w ogół tych praw i obowiązków. Powołanie spadkobiercy do spadku może wynikać z testamentu albo z ustawy. Jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, albo sporządził testament, ale nie powołał wskazanych w nim osób do całości spadku, albo gdy żadna z osób powołanych w testamencie nie chce lub nie może być spadkobiercą, w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe. Z dziedziczeniem ustawowym będziemy mieć do czynienia także w sytuacji, w której spadkodawca sporządził testament, ale go skutecznie odwołał; testament okazał się nieważny albo bezskuteczny, testament nie powołuje spadkobiercy (lecz zawiera wyłącznie np. zapisy, polecenia, wydziedziczenia), albo żadna z osób fizycznych powołanych do dziedziczenia w testamencie nie dożyła otwarcia spadku, a w przypadku osób prawnych, żadna z nich nie istnieje w chwili otwarcia spadku. Testament może sporządzić osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Jeśli chodzi o formę testamentu, to w zależności od okoliczności testator może sporządzić go w formie zwykłej (testament holograficzny, notarialny, allograficzny) lub szczególnej (testament ustny, podróżny, wojskowy). Na uwadze należy mieć fakt, że testament sporządzony w formie szczególnej traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu (bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego). Testator w każdej chwili może odwołać testament w całości lub w części, poprzez zniszczenie testamentu dotychczasowego, naniesienie zmian w testamencie dotychczasowym, albo sporządzenie nowego testamentu. W przypadku sporządzenia nowego testamentu bez zaznaczenia w nim, że poprzedni testament zostaje odwołany, za odwołane uznaje się te postanowienia poprzedniego testamentu, które stoją w sprzeczności z postanowieniami nowego testamentu. Kolejność dziedziczenia z ustawy szczegółowo regulują przepisy Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi w pierwszej kolejności do dziedziczenia z ustawy powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek (dziedziczenie w częściach równych, część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku). Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom (w częściach równych). W braku zstępnych spadkodawcy, do spadku z ustawy powołani są jego małżonek i rodzice (udział spadkowy każdego z rodziców w przypadku dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, wynosi jedną czwartą całości spadku). Gdy brak jest zarówno zstępnych jak i małżonka spadkodawcy, cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych, natomiast gdyby jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy który by mu przypadł, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Gdyby z kolei którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku – do dziedziczenia udziału, który by mu przypadł powołani są jego zstępni. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub zstępnych tego rodzeństwa, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. Udział spadkowy małżonka wyniesie połowę spadku wówczas, gdy będzie on dziedziczył w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, natomiast cały spadek przypadnie małżonkowi spadkodawcy, gdy brak będzie zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych. Jeśli z kolei brak jest zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy (w częściach równych), a jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu w braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy. Celem postępowania w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku jest ustalenie kręgu spadkobierców, a zatem sprowadza się ono do tego, że sąd określa, które podmioty są uprawnione do dziedziczenia po zmarłym. Aby stwierdzić kto z chwilą śmierci spadkodawcy nabył prawa do spadku, należy albo udać się do notariusza, który sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia, albo złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku w sądzie. Zarówno sporządzony przez notariusza akt poświadczenia dziedziczenia jak postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydane przez sąd mają taką samą doniosłość prawną. Jako że w momencie otwarcia spadku (w momencie śmierci spadkodawcy) spadkobiercy wchodzą w ogół praw i obowiązków spadkodawcy, akt poświadczenia dziedziczenia albo postanowienie o nabyciu spadku mają jedynie charakter deklaratoryjny. Nie tworzą one nowego stanu prawnego, a tylko potwierdzają stan, który powstał przed ich wydaniem. Kodeks cywilny uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia albo postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku wiąże z domniemaniem, zgodnie z którym osoba, która uzyskała jeden z tych dokumentów jest spadkobiercą. Wskazane dokumenty stanowią więc podstawę np. do dokonania zmian w księgach wieczystych, do dokonania zmiany w Krajowym Rejestrze Sądowym czy też do przerejestrowania pojazdu. Aby uzyskać sądowe stwierdzenie nabycia spadku, należy złożyć wniosek do sądu rejonowego, właściwego według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli nie jest możliwe ustalenie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, wówczas właściwy do rozpoznania sprawy będzie sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy. Właściwość ta jest właściwością wyłączną, a zatem uczestnicy postępowania nie mają możliwości dokonania jej umownej modyfikacji. Wydanie przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku zawsze poprzedzone jest rozprawą, na którą wzywani są wszyscy spadkobiercy. Podczas rozprawy spadkobiercy składają oświadczenie w przedmiocie tego czy znani są im inni spadkobiercy oraz czy posiadają wiedzę co do istnienia testamentu. Jak już wskazywano powyżej, w chwili śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku. Od momentu, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, czyli prościej mówiąc od dnia, w którym dowiedział się o śmierci spadkodawcy, ma on sześć miesięcy na złożenie oświadczenia spadkowego, tj. oświadczenia o tym czy spadek przyjmuje, czy też odrzuca. Oświadczenie o przyjęciu spadku polega na tym, że spadkobierca przyjmie spadek wprost, tj. wraz z odpowiedzialnością za długi spadkowe (spadkobierca odpowiada za wszystkie długi pozostawione przez spadkodawcę bez względu na ich wartość i wartość spadku), albo przyjmie spadek z dobrodziejstwem inwentarza (co ogranicza odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkodawcy tylko do wartości otrzymanego spadku, a komornik nie może egzekwować od spadkobiercy więcej niż był wart oddziedziczony majątek). W przypadku odrzucenia spadku, spadkobierca traktowany jest jakby nie dożył śmierci spadkodawcy, a konieczność złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku przechodzi na kolejne osoby uprawnione do dziedziczenia. Niedochowanie 6-miesięcznego terminu przewidzianego na złożenie oświadczenia spadkowego jest jednoznaczne z przyjęciem przez spadkobiercę spadku z dobrodziejstwem inwentarza, czyli w wersji „korzystniejszej” dla spadkobiercy (w takiej sytuacji spadkobierca nie może już odrzucić spadku ani złożyć oświadczenia o przyjęciu spadku wprost). Samo złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku nie zastępuje oświadczenia spadkowego, a zatem trzeba mieć na uwadze fakt, że od złożenia wniosku, np. do sądu, do wyznaczenia rozprawy może upłynąć ten 6-miesięczny termin. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 lutego 1963 r., I CR 109/63 doszedł do wniosku, że „jeżeli pisemne oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, podpisane przez spadkobierców i zawierające niezbędne dane, wpłynęło do sądu”, to złożenie ustnego oświadczenia przed sądem już po upływie sześciomiesięcznego terminu nie stoi na przeszkodzie, aby to oświadczenie uznać za skuteczne. Niemniej jednak nie jest to rozwiązanie, które wprost wynikałoby z przepisów, a zatem może być ono różnie interpretowane w zależności od sądu. Podsumowując, w przypadku gdy wskazany wyżej 6-miesięczny termin na złożenie oświadczenia spadkowego upłynie, sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia przez spadkobierców spadku z dobrodziejstwem inwentarza, natomiast jeżeli termin ten jeszcze nie zakończy biegu, sąd odbierze od uczestników postępowania oświadczenia spadkowe i wyda postanowienie o treści zależnej od tych oświadczeń, tj. albo o stwierdzeniu nabycia spadku wprost, albo z dobrodziejstwem inwentarza, albo o odrzuceniu spadku. Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku przed notariuszem jest natomiast postępowaniem dwuetapowym. W pierwszym etapie spisywany jest protokół dziedziczenia, a w drugim notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia. W spisywaniu protokołu dziedziczenia muszą brać udział wszystkie osoby, które mogą być spadkobiercami ustawowymi i testamentowymi. Notariusz poucza obecnych o obowiązku ujawnienia wszelkich okoliczności objętych treścią protokołu oraz o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych oświadczeń. Jeżeli od dnia otwarcia spadku nie upłynął 6-miesięczny okres, o którym była mowa powyżej, notariusz umieszcza w protokole dziedziczenia oświadczenia spadkobierców o prostym przyjęciu spadku, przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub o odrzuceniu spadku. Jeżeli 6-miesięczny termin upłynął – przyjmuje się, że spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Jeżeli jednak spadkobiercy wcześniej złożyli oświadczenia spadkowe, notariusz w protokole dziedziczenia zamieści wzmiankę o dacie, miejscu i treści tych oświadczeń. W kolejnym kroku, oczywiście jeżeli spadkobiercy mają taką wolę, dochodzi do działu spadku, czyli do podziału spadku pomiędzy osoby uprawnione. Wydany przez notariusza akt poświadczenia dziedziczenia oraz wydane w postępowaniu sądowym postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku mają na celu potwierdzić kto wchodzi w krąg spadkobierców. Dział spadku natomiast ma na celu zniesienie współwłasności majątku spadkowego pomiędzy tymi osobami i sprecyzowanie jakie elementy majątku spadkowego będą dziedziczone przez konkretnych spadkobierców. W tym przypadku również można dokonać działu spadku na dwa sposoby, tj. albo umownie, albo w drodze sądowego działu spadku. Dział spadku w formie umowy polega na wspólnym i zgodnym złożeniu oświadczeń woli przez wszystkich spadkobierców co do tego, która część majątku spadkowego któremu spadkobiercy przypadnie. Ustawa nie wymaga żadnej konkretnej formy dla tej umowy, a zatem mogłaby ona przybrać także formę ustną, niemniej jednak dla bezpieczeństwa lepiej sporządzić ją na piśmie. Gdy spadkobiercy nie potrafią dojść do porozumienia, pozostaje sądowy dział spadku. Wniosek o wszczęcie postępowania działowego powinien zawierać spis składników majątku, który ma zostać podzielony między spadkobierców. W trakcie postępowania działowego sąd ustala skład (według stanu z chwili otwarcia spadku) i wartość (według cen obowiązujących w chwili orzekania o dziale) spadku ulegającego podziałowi. Sąd ma obowiązek z urzędu oszacować wartości spadku, a określenie wartości spadku przez wnioskodawcę czy spadkobierców nie jest dla sądu wiążące. Następnie sąd przechodzi do działu spadku i może spadek podzielić przez podział fizyczny (przyznanie poszczególnych przedmiotów poszczególnym spadkobiercom); przyznanie praw wchodzących w skład spadku jednemu spadkobiercy lub też tylko niektórym z nich, z jednoczesnym nałożeniem na nich obowiązku spłaty pozostałych spadkobierców; albo przez podział cywilny, polegający na sprzedaży elementów spadku i podziale uzyskanej w ten sposób kwoty pomiędzy spadkobierców, stosownie do przysługujących im udziałów w spadku. Wskutek działu spadku pomiędzy spadkobiercami zostanie zniesiona wspólność majątku spadkowego. Oczywiście, gdy spadek przypada tylko jednej osobie, z oczywistych względów nie ma potrzeby przeprowadzania postępowania działowego, bowiem w takiej sytuacji właścicielem wszystkich wchodzących w skład spadku przedmiotów jest jedyny spadkobierca.