Zgoda małżonka na dokonanie czynności prawnej a interes przedsiębiorcy

Z punktu widzenia przedsiębiorcy, wydawać by się mogło, że regulacje zawarte w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym nie mają większego znaczenia przy zawieraniu umów. Nic bardziej mylnego! Prawdą jest, że Kodeks rodzinny i opiekuńczy w sposób kompleksowy normuje przede wszystkim stosunki rodzinne, niemniej jednak każdy przedsiębiorca powinien mieć na uwadze zawarte w nim postanowienia, których pominięcie w toku zawierania przez przedsiębiorcę kontraktów może być brzemienne w skutkach, przede wszystkim z uwagi na ryzyko nieważności transakcji. 

Na dokonanie jakich czynności według przywołanego kodeksu wymagana zatem będzie zgoda drugiego małżonka? Przed nowelizacją, która miała miejsce 17 czerwca 2004 roku odpowiedź na postawione pytanie nastręczała nie lada trudności, bowiem przepisy wymagały zgody drugiego małżonka do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, wyrażonej z zachowaniem formy przewidzianej dla danej czynności prawnej, nie konkretyzując jednocześnie jakie czynności należy zaliczyć do tej grupy. W konsekwencji nieodzowne dla stosującego prawo było dokonywanie ocen, czy daną czynność należy zakwalifikować jako czynność zwykłego zarządu, czy też jako czynność, które poza ten zwykły zarząd wykracza. Kwalifikacja ta nie zawsze była prosta i wielokrotnie zmuszała do analizy stanowiska judykatury wyrażonego w licznych orzeczeniach zapadłych na kanwie przywołanego przepisu. Obecnie, ustawodawca doprecyzował kwestię obowiązku pozyskania zgody drugiego małżonka, umieszczając w kodeksie enumeratywny katalog czynności, dla których wymagana jest takowa zgoda. I tak zgodnie z art. 37 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgoda małżonka jest potrzebna do dokonania: 1) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków; 2) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal; 3) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa; 4) darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Ponadto, jak wynika z orzecznictwa, do czynności wymagających zgody małżonka, należy także zaliczyć czynności, które bezpośrednio nie prowadzą do skutków określonych w ustawie, ale są czynnościami wstępnymi, prowadzącymi do zbycia nieruchomości, a więc chodzi tutaj o umowy przedwstępne, niezależnie od formy ich zawarcia. Zgoda małżonka jest zgodą osoby trzeciej w rozumieniu art. 63 § 1 Kodeksu cywilnego, a zatem małżonek wyrażający zgodę nie staje się stroną czynności prawnej. Zgoda stanowi czynność prawną, do której będziemy stosować przepisy księgi pierwszej Kodeksu cywilnego regulujące wady oświadczenia woli. W myśl przepisów ogólnych, zgoda może zostać odwołana, jeżeli oświadczenie o jej odwołaniu doszło do odbiorcy jednocześnie z oświadczeniem o jej wyrażeniu lub wcześniej. Dopuszczalne jest zarówno uprzednie w stosunku do zawarcia umowy wyrażenie zgody, jak i jej następcze wyrażenie (potwierdzenie dokonanej czynności prawnej), przy czym w przypadku wyrażenia zgody po zawarciu umowy, zgoda ma moc ex tunc (moc wsteczną) od daty zawarcia umowy. Brak zgody drugiego małżonka na dokonanie czynności prawnej powoduje nieważność tej czynności (innymi słowy, czynność dokonaną bez zgody małżonka traktuje się tak, jak gdyby nigdy nie została podjęta). Nieważna jest także czynność, której drugi małżonek nie potwierdził w terminie, który został mu wyznaczony. Ważność umowy zawartej bez wymaganej zgody małżonka, zależy zatem od jej potwierdzenia przez tego małżonka. W okresie od momentu zawarcia umowy do jej potwierdzenia przez drugiego małżonka, umowa dotknięta jest sankcją tak zwanej bezskuteczności zawieszonej i nie wywołuje skutków prawnych. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 lipca 2008 roku wydanym pod sygnaturą III CSK 87/08 wskazał bowiem, że: „Czynność prawna dokonana bez wymaganej zgody drugiego małżonka jest czynnością prawną niezupełną i wywołuje tzw. stan bezskuteczności zawieszonej. W czasie jego trwania strony są związane umową, niemniej podlega ona ocenie co do ważności dopiero po potwierdzeniu jej przez drugiego małżonka albo odmowie takiej akceptacji.” Z punktu widzenia przedsiębiorcy, w sytuacjach, w których zgodnie z art. 37 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego pozyskanie zgody drugiego małżonka jest obligatoryjne, zaleca się by taką zgodę uzyskiwać uprzednio, eliminując w ten sposób możliwość odmowy potwierdzenia czynności prawnej przez drugiego małżonka i zapewniając pewność obrotu. W tym miejscu, wspomnieć również należy, że w przypadku czynności prawnych o charakterze jednostronnym dokonanych bez wymaganej zgody drugiego małżonka, skutkiem będzie bezwzględna nieważność czynności, na co wprost wskazuje regulacja umieszczona w art. 37 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Wyrażanie zgody przez małżonka podlega takim samym rygorom, jak każde inne oświadczenie woli w prawie cywilnym. Dla skuteczności wyrażenia zgody należy więc mieć na uwadze, że jeżeli czynność prawna wymaga zachowania szczególnej formy (np. formy aktu notarialnego), to zgoda małżonka na dokonanie czynności prawnej przez drugiego małżonka, również powinna zostać wyrażona przy zachowaniu takiej samej formy, jaka została zastrzeżona dla czynności prawnej. Nic nie stoi również na przeszkodzie, by oświadczenie woli zawierające zgodę małżonka zostało złożone przez pełnomocnika, którym może być osoba trzecia albo małżonek dokonujący czynności prawnej. W przypadku udzielenia pełnomocnictwa małżonkowi do- konującemu czynności prawnej, ten sam podmiot (ten sam małżonek) będzie dokonywał czynności i wyrażał zgodę. Wskazana konstrukcja jest dopuszczalna zarówno w opinii doktryny jak i judykatury, a małżonek, którego zgoda jest wymagana, dzięki temu, że może działać przez pełnomocnika nie musi stawiać się osobiście w miejscu, w którym będzie odbywała się transakcja. Z punktu widzenia przedsiębiorcy istotna jest również zgoda przewidziana w art. 41 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Co do zasady, jeżeli jeden z małżonków zaciągnie zobowiązanie samodzielnie, tj. na kanwie art. 36 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w myśl którego każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym (jeżeli przepisy kodeksu nie stanowią inaczej), odpowiedzialność za zobowiązania tego małżonka będzie ograniczała się do jego majątku osobistego, wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez tego małżonka z innej działalności zarobkowej, do korzyści uzyskanych z jego praw, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa także do przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Pozyskanie od kontrahenta pozostającego w związku małżeńskim w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej zgody drugiego małżonka na dokonanie transakcji, pozwoli przedsiębiorcy w sposób skuteczniejszy zabezpieczyć jego interesy, bowiem dysponując taką zgodą, będzie mógł żądać zaspokojenia nie tylko ze składników majątkowych wymienionych powyżej, ale także skierować ewentualną egzekucję do majątku wspólnego małżonków. Mówiąc prościej, jeżeli drugi małżonek wyrazi zgodę na dokonanie czynności prawnej przez małżonka tej czynności dokonującego, to wierzyciel (przedsiębiorca) będzie mógł uzyskać klauzulę wykonalności także przeciwko małżonkowi niebędącemu dłużnikiem i egzekwować swoją wierzytelność z majątku wspólnego małżonków. Mając na uwadze powyższe, nie sposób zanegować, że regulacje zawarte w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym mają istotne znaczenie z punktu widzenia dokonywanych przez przedsiębiorców transakcji. Znajomość przywołanych wyżej przepisów, pozwala na uniknięcie zawarcia umowy obarczonej sankcją nieważności, a w przypadku czynności, do których przepisy nie wymagają zgody obligatoryjnej – jeżeli zgoda pomimo tego zostanie pozyskana, pozwala rozszerzyć egzekucję względem dłużnika na majątek objęty wspólnością małżeńską, tym samym w wyższym stopniu zabezpieczając interes przedsiębiorcy.